
مقدمه:
کبک دری از پرندگان بومی ایران است. در گذشته این پرنده بسیار زیبا به نسبت فراوان بوده ولی در حال حاضر این پرنده از گونه هایی است که به شدت در معرض خطر انقراض نسل است. بنابراین در زمره پرندگان حمایت شده بوده و شکار آن ممنوع است.
کبک دری (طبق نامه شماره ۶۱۰۸/۳۲ مورخه ۸/۲/۸۷) به عنوان نماد جانوری استان چهارمحال و بختیاری از سوی سازمان حفاظت محیط زیست معرفی شد.
در این نوشتار سعی شده به معرفی کبک دری و لزوم حفظ و نگهداری آن و همچنین به جایگاه آن در قوم بختیاری نیز اشاره شود.
پرندگان از ثروت های طبیعی و ملی کشور هستند، تنها با توجه به نقش پرندگان در طبیعت است که می توان به ارزش وجودی
و اهمیت واقعی پرندگان مهاجر و محلی منطقه پی برد. پرندگان در حقیقت نقش حرارت سنج زیست محیطی را برای ما و طبیعت ایفا می کنند.
سلامت شادابی و تحرک پرندگان در فضای آبی آسمان ها تا حد زیادی بیانگر سلامت و تمیزی آب و هوا، کیفیت زمین های حاصل خیز و فراوان شدن منابع طبیعی است.
پرندگان در گسترش، ساحه سبز و پاکسازی طبیعت و جلوگیری از انتشار بیماری ها و آلودگی ها در محیط زیست نیز نقش دارند و این نقش با فعالیت های انسانی تخریب محل زیستگاه پرندگان خانه سازی یا تبدل زیستگاه به زمین زراعتی زیستگاه ها آسیب می بیند یا به کلی نابود می شود.
تخریب زیستگاه ها کماکان یکی از مهمترین دلایل کاهش گونه های پرندگان است، حفظ زیستگاه پرندگان برای ادامه حیات بسیار مهم است.

بر هم زدگی تنوع زیستی و تعادل اکوسیستم و به مخاطره افتادن سلامت پرندگان می تواند نشانگر مشکلات زیست محیطی باشد که همه ما باید آنها را جدی گرفته و برای حل آنها تلاش کنیم.
بنابراین حفاظت آشیانه های زیستگاه پرندگان برای ادامه حیات و سلامت گونه های پرندگان محلی و مهاجر بسیار مهم است.
کبک یکی از پرندگانی است که همواره مورد تهدید شکارچیان قرار می گیرد.کبک از راسته ماکیان که در بسیاری از دشتها، دامنه ها و کوهپایه های نواحی وسیعی ازنقاط جهان پراکنده است.
کبک ها در دامنهها و شيبهاي كوهستاني باز و سنگلاخ دیده مي شوند و اغلب صبح زود و يا عصر در اطراف چشمهها برای خورد آب به صورت چندتایی جمع می شوند.
در ميان بوتههاي كوتاه و بين صخرهها آشيانه مي سازند. راه رفتنشان آرام و خرامان است واغلب به صورت جفت جفت و گاهی به صورت دستههاي كوچكي ديده مي شوند که هنگام احساس خطر با سرعت بيشتر به سمت سربالايي كوهستان مي دوند.
پروازش پر صدا و مستقیم است و با بال زدنهای کم دامنه و مداوم همراه است در فصل زاد و ولد سر وصدای زیادی دارد. به دو گونه کبک دری و غیر دری تقسیم می شود.
ای کبک خوش خرام کجا می روی بایست
غره مشو که گربه زاهد نماز کرد
(حافظ، ۱۳۸۸: ۱۸۰)
در لغت نامه دهخدا برای واژه کبک دری اینگونه آمده: منسوب به درهٔ کوه چون کبک دری . نام نوعی از کبک باشد. و در وجه آن بعضی گفته اند که منسوب به درهٔ کوه باشد.
گروهی مرقوم کرده اند که به سبب خوشخوانی دری گویند.
(از جهانگیری ).
نوعی دیگری است از کبک که به جثه از دیگر کبکان کلان تر و به رنگ بهتر باشد و چون این نوع کبک در درهٔ کوه بسیار یافته می شود آن را دری می خوانند. (از غیاث )
کبکهائی که در میان درهٔ کوه پرورش می یابند و بسیار بزرگ، به قدر خروسی می شوند. (از آنندراج ) (از انجمن آرا).
کبک دری «که به غلط نام آن را به فرهنگ و زبان دری نسبت می دهند در واقع وجه تسمیه این نام در کلمه ی گویش «دِر» بمعنی بلندی کوه گرفته شده است یعنی کبکی که جایگاه و لانه اش در بلندی کوهستان است». (حموله داودی، ۱۳۹۳: ۶۶۲)
1- کبک دری
کبک دری از پرندگان شاخص مناطق کوهستانی و در معرض تهدید کشورمان محسوب می شود. این گونه به زمستان های سخت کوهستان سازگاری پیدا کرده و زیستگاه آن محدود به مناطق صخره ای و صعب العبور کوهستانی است که در زمستان های سرد به ندرت مهاجرت می کند.
اين پرنده که داراي جثه بسيار بزرگ است بیشتر در کوهستانهاي مرتفع زندگي مي کند و در زمستان بندرت تا حد رويش درختان پايين مي آيد.
جثه ای حدود 2 الی 3 برابر کبک معمولی دارد ، بسیار محتاط است، و اغلب با جفت خود، درقله های مرتفع صخره ای و پرتگاههای تند و پرشیب با گیاهان کم و پراکنده، و درارتفاعات بیش از 3500 متری زندگی می کند.
کبک دری پرنده ای است بی نهایت محتاط که اغلب پس از احساس خطر مسافت زیادی را پرواز می کند. این پرنده بسیار خجالتی بوده و به اندازه سایر ماکیان اجتماعی نیست و بیشتر جفت جفت دیده می شود.
این پرنده دارای بال های گرد و کوتاه بوده به همین دلیل ترجیح می دهد به جای پریدن با سرعت بدود در هنگام پرواز با صدای انفجار مانندی بال های خود را می گشاید و بیشتر به صورت بال باز از نقطه ای مرتفع به پایین می پرد.
مسیر پروازش به سمت بالا(افزایش ارتفاع)، کم و به سمت پایین(کاهش ارتفاع)، زیاد است که در هنگام احساس خطر با سوت زدن های ممتد(بیشتر نرها سوت می زنند) یکدیگر را از خطر آگاه کرده در یک لحظه در جای خود میخکوب می شوند.
در حالی که با تمام دقت اطراف خود را نگاه می کنند اگر شدت خطر را نزدیک احساس کنند با سرعت می دوند و خود را به صخره ها

می رسانند و با مهارتی خاص و تماشایی بصورت دولا دولا(حالتی شبیه به سینه خیز رفتن انسان)در حالی که بر روی ساق پا حرکت می کنند، سر خود را پایین نگه داشته در میان صخره ها پنهان می شوند.
در صورت مواجه شدن با خطرهایی که او را از بالای سر مورد هجوم قرار می دهند (مثل پرندگان شکاری)، ابتدا پرهای دم را به صورت چتر باز کرده شروع به لرزاندن پرهای دم می کند احتمالا به دلیل ترساندن موجود مهاجم سپس در مدت زمان کمتر از۱ دقیقه مانند تیری که از چله کمان رها شده باشد با فشاری که به پاها وارد می سازد فرار می کند.
۱–2 – مشخصات ظاهری
رنگ این پرنده به طور کلی خاکستری مایل به نخودی است که با رگه های قهوه ای وسفید موج داری همراه است . این خطوط درسطح شکمی کمتر و در پهلوها بیشتر نمایان است.
دو سوم طول شاهپرهای اولیه و ثانوی بال از سمت قاعده سفید رنگ است که در موقع پرواز به صورت نوار پهنی در زیر بال نمایان می شود.
از مشخصات عمده به داشتن تارک و خط کنار گردن خاکستری پر رنگ و خط ابروی سفید که به صورت حلقه ای تا زیر گردن کشیده
شده است می توان اشاره کرد. گونه خاکستری با حاشیه سیاه وگلوی سفید ، طرح خاصی را در صورت پرنده نر ایجاد می کند.
پرنده ماده در دو طرف گلو دارای پرهای خاکستری رنگ است و تضاد رنگی صورت درآن کمتر است. سطح سینه در هر دوجنس پوشیده از پرهای نخودی با خالهای قهوه ای است. پرنده نر در پاهایش مهمیز یا سیخک دارد ولی در پرنده ماده سیخک پا دیده نمی شود.
دم پرنده نر در فصل زاد و ولد بلندترمی شود و خط ابروئی آن زرد رنگ می شود. پنج گونه با زیر گونه های متفاوتی از کبک دری وجود دارد که از نظر اندازه و رنگ اندکی با هم متفاوت هستند.
1–3– زیستگاه
کبک دری از پرندگان بومی ایران بوده، و اغلب درارتفاعات سلسله جبال زاگرس و البرز، در نواحی غرب وشمال غربی ایران زاد و ولد و زمستان گذرانی می کند.
جمعیت کبک دری روزگاری نه چندان دور در رشته کوههای زاگرس در استان چهارمحال و بختیاری چشمگیر بوده اما اینک این پرنده به ندرت آن هم در ارتفاعات منطقه به ندرت یافت میشود.
جثه بزرگ با پر و بال خاکستری با خطوط موج دار و رگه های قهوه ای و سفید با نوار چشمی و گلوی سفید رنگ این پرنده را به یکی از زیباترین پرندگان دنیا تبدیل کرده است.

این پرنده در پرتگاه های پر شیب، کوهسارهای صخره ای و قلل مرتفع با گیاهان کم و پراکنده، در ارتفاع بیش از 3500 متر و به ندرت کمتر از آن بسر برده و از دانه ها و مواد گیاهی تغذیه می کند و از سبزیجات و گیاهان روئیده پای درختچه ها و لابلای سنگ ها و ریشه و میوه درختان کوهی غذای خود را تأمین می کند.
چهارمحال بختياري به لحاظ موقعيت کوهستاني و جغرافيايي از زيستگاه هاي کبک دري بوده تا جايي که اين نوع پرنده به عنوان نماد جانوري حيات وحش اين استان معرفي شده است.
کوه های زردکوه، سبزکوه، جیلان، سالداران، قیصری، کلار، ریگ، هلن، میلی و جهانبین محل زندگی این پرنده زیبا در استان چهارمحال و بختیاری می باشد.
1–۴– آشیانه سازی
آشیانه در ارتفاعات بالا، زیر بوته ها، در شکاف و لابه لای سنگها و یا در لبه ی صخره ها به گونه ای ساخته می شود که به وسیله تخته سنگ ها محصور و از دید پرندگان شکاری و نفوذ آب باران محفوظ باشد.
لانه به صورت کاسه ای شکل با اندکی پر که معمولا دوپوشه است و سنگریزه پر شده و هر دوجنس با هم به مراقبت از لانه می پردازند. جوجه ها در روز های اول نسبت به جوجه کبک های معمولی تحرک کمتری دارند از طرفی قابلیت استتار بالا در میان صخره ها آن ها را از دید پرندگان شکاری مصون می کند.
1–5– تولید مثل
فصل تولید مثل و جفت یابی این پرنده از اواسط دی تا اواخر بهمن بوده و از اسفند ماه به صورت جفت جفت دیده می شوند. در اواسط فروردین تا اوایل اردیبهشت زمانی که هنوز سر قله ها پوشیده از برف است تخمگذاری می کنند.
تعداد تخم ها ۸ یا ۹ عدد است. رنگ تخمها کرم متمایل به قهوه ای با لکه های پراکنده قهوه ای بوده و زمان خوابیدن روی تخمها ۲۸ روز است.
1-6- برخی تشخیص های قابل ملاحظه در نر و ماده
تشخیص نر و ماده در دوران بلوغ محدود به مشاهده سیخک پا در نرهاست. گونه نر کبک دری ۵۸ سانتیمتر و گونه ماده آن ۵۵ سانتیمتر قد دارد.
علاوه بر آن تفاوت هایی در خطوط صورت نر و ماده وجود دارد که از فاصله نزدیک دیده می شود طوق سفید در قسمت جلوی گردن نرV شکل و در ماده U شکل است.
نقطه هایی نیز به رنگ سیاه در جلوی سینه هر دو جنس دیده می شود ولی در ماده ها علاوه بر این، نقطه های قهوه ای سیاه توخالی با زمینه داخلی سفید وجود دارد.
در هر دو جنس نوار ابرویی زرد رنگ دیده می شود که در نرها پررنگ تر است. در پهلو رگه های طولی پهن به رنگ دارچینی دیده می شود که لابه لای آن خاکستری است پرنده ماده کوچکتر و کمرنگ تر ، تاج و گلو نخودی تر است.
1–7– عوامل تهدید پرنده
به علت اینکه زیستگاه این پرنده واقع در ارتفاعات بالای 3500 متری از سطح دریا قرار دارد کمتر مورد تعرض ساخت و سازها قرار می گیرد، لیکن وجود عشایر در منطقه و تداخل با زیستگاه این پرنده و اسلحه های مجاز و غیر مجاز از یکسو و وجود معادن که رشد فزآینده ای نیز پیدا کرده است با احداث جاده به ارتفاعات و امکان دسترسی آسان تر و سریع تر به زیستگاه پرنده توسط شکارچیان از سوی دیگر از عوامل تهدید کبک دری است.
علاوه بر آن طرح های گردشگری با برنامة احداث تله کابین و صخره نوردان و کوهنوردانی که در این مناطق به ورزش می پردازندرا نیز به این عوامل می توان اضافه کرد.
افزایش جمعیتی و بی توجهی مردم نسبت به حفظ گونه ارزشمند
حیات وحش، عدم مراقبت به موقع و شکار بی رویه از عواملی است که باعث کاهش چشمگیر این گونه ارزشمند حیات وحش استان شده است تخریب زیستگاه و دسترسی آسان به محل زندگی این پرنده از طریق جاده باعث شده که شکارچیان به راحتی این پرنده زیبا را شکار کنند.
هر گونه تغییر و یا آسیب از قبیل راهسازی به داخل مناطق کوهستانی، ساخت و سازهای بی رویه و ورود دام به زیستگاه این پرنده تلنگری خواهد بود تا جمعیت آن از حد کنونی کمتر شود و با خطر انقراض نسل مواجه شود.
شکار بی رویه و افزایش جمعیت کلاغ زاغی در طی سالهای اخیر و شکار جوجه های کبک دری و یا از بین بردن تخمها توسط این پرنده از جمله عوامل دخیل در کاهش جمعیت کبک دری در اکثر زیستگاهها هستند.
از دیگر عوامل تاثیر گذار در نابودی این پرنده می توان تداخل زندگی عشایر با این پرنده اجرای طرح های کوهنوردی و گردشگری با برنامه ی احداث تله کابین، احداث معادن که رشد فزاینده ای یافته و ……..را می توان نام برد چنانچه تدابیری برای حفظ آن انجام نشود نسل این پرنده منقرض می شود.
۲– کبک دری در ادبیات ایران
شاعران بزرگ ایران نیز در شاهکارهای ادبی و سخن سرایی شأن به وفور از کبک دری سخن گفته اند. کبک در ادب فارسی نماد کسانی است که با ناز و غمزه و خرامان بر روی زمین قدم بر می دارند. در داستان ها گفته شده است که زاغ آرزوی راه رفتن کبک را دارد. از دیگر مواردی که در آن به کبک مثال زده می شود عبارتند از : بی آزاری، ضعف در پرواز، عدم چابکی. (شمیسا، ۱۳۸۷: ۹۹۴) نوع حرکت و رفتار کبک که از آن به خرامیدن تعبیر شده است بانگ و آواز آن که در قالب «خنده» یا «قهقهه» بیان شده است.
باز کردار همی صید کند دیده و دل
چون خرامید به بازار در آن کبک دری
(سنائی، ۱۳۶۲: ۶۴۳)
چو کبک دری باز مرغ است لیکن
خطر نیست با باز کبک دری را
(ناصرخسرو، ۱۳۷۸: ۱۴۳)
مهربانی ها کند زین پس به یمن این صفا
شیر شرزه با گوزن و باز با کبک دری
(ابن یمین، ۱۳۶۳: ۱۶۴)
ما کبک دری بوده گریزنده ز کبکی
او کرده دل ما چو دل باز کریزی
(سنائی، ۱۳۶۲: ۶۶۵)

ز جور کارفرما کارگر آنسان به خود لرزید
که گردد روبرو کبک دری با باز شکار را
(فرخی یزدی، ۱۳۶۹: ۸۲)
در عهد او به قهقهه خندد ز خوشدلی
کبک دری چو بشنود آواز طبل باز را
(ابن یمین، ۱۳۶۳: ۱۱۲)
چو شکست کبک دری را عقاب
ملک کبک بشکست و آمد به تاب
(نظامی، ۱۳۶۳الف: ۱۴۳)
وقت آن شد که به دست آید طاووس و تذرو
تا شود بر سر شخ کبک دری شعر سرای
(فرخی یزدی، ۱۳۸۹: ۳۶۶)
تا نیامیزد با زاغ سیه باز سپید
تا نیامیزد با باز خشین کبک دری.
(فرخی سیستانی، ۱۳۴۹: ۳۷۸)
شده بلبله بلبل انجمن
چو کبک دری قهقهه در دهن
(نظامی، ۱۳۶۳ب، ۳۰۲)
۳-کبک دری در فرهنگ بختیاری
همه اقوام کوهستان نشین ، بویژه آنها که در شرایط نامساعد و سخت جغرافیایی زیسته اند، روحیه حماسه جویی، سرکشی، شجاعت و دلیری دارند.
شکار در میان این اقوام، هم به عنوان راهی برای کمک به معیشت خانواده و هم به عنوان فرصتی برای بروز شجاعت، به مرور زمان به یک سنت با آداب و آئین های خاص تبدیل شده است.
رسم و مرامی که در شکار این حیوانات وجود داشت عدم تیر اندازی به ماده ها و حیوانات کم سن وسال بود و بیشتر شکار آن حیوانات نر مسن بود که براساس یافته های علمی در بین بز کوهی و میش های کوهی نر های مسن که در گله حضور داشتند توانایی بارور کردن تمامی ماده های گله خود را نداشتند و به همین دلیل بسیاری از شکارچیان در قوم بختیاری آنها را هدف خود قرار می دادند .
در بین مردم بختیاری بر اساس باورها و افسانه ها شکار بعضی از پرندگان ثواب است که کبک نیز جزئی از آنها است. اما مطابق همین افسانه ها پرنده دیگری به نام «کوگ دِر »که از کبک معمولی خیلی بزرگتر است و بالهای پهنی دارد، چون یکی از امامزاده ها را زیر بالهایش پنهان کرد و جانش را نجات داد، شکارش گناه محسوب شده و شکار کننده تاوان سختی خواهد داد. «شکار کبک (دری) شگون ندارد، شکارچی که آن را شکار کند به زودی خواهد مرد.» (حموله داودی، ۱۳۹۳: ۶۶۴)
کوگ در، تیر به تو وندوم
دام بِره، بووم بره، بیچاره مندوم
(کبک در به تو تیراندازی کردم، باعث شد پدر و مادرم بمیرند و بیچاره شدم)
هر چه دارم قربونت غیرا تفنگم
مو گدم کوک دری تیر بت نوندم
(هر چه دارم فدای تو غیر از تفنگم، من فکر می کردم کبک دری هستی به تو شلیک نکردم)
(حموله داودی، ۱۳۹۳: ۶۶۳)
کبک دری پرنده ای خوش قامت و نیکو سخن (آواز) که بخش قابل توجهی از اشعار و فولکلور مردم بختیاری را به خود اختصاص داده است.
بیشتر از خرامیدن که در لغت به معنی راه رفتن به ناز و زیبایی آمده ، برای به تصویر کشیدن شیوه حرکت و رفتار معشوق یا زیبارویان به طور عام استفاده کرده اند.
قهقهه کوک دری مونه اکنه مست
از بروم ولات غریو مشکل بیام دست
چهچهه کبک دری مرا مست می کند، اگر به سرزمین غربت بروم مشکل است بازگشت من
نزیدوم حرف بدی به دل گریدی
وابیدی کوگ دری تیم پر گریدی
به تو حرف بدی نزدم که به دل گرفتی، همچون کبک دری از پیش من پر کشیدی

تمتم بوی چویل* شر شر برفو
غلغل کوگ درون نی هله کنم خو
صدای شکستن چویل و آب شدن برف ها و قهقهه کبک های دری نمی گذارند که بخوابیم. (جمشیدیان، ۱۳۹۰: ۶۹)
تمتم بوی چویل شر شر کهریز
غلغل کوگ درون نی هله کنم لیز
بوی چویل و صدای شر سر اب چشمه و نغمه های کبک دری نمی گذارند که استراحت ( خواب) کنیم. (همان، ۶۹)
چک چک چک چویل شرنگی برفو قهقهی کوگ دری نیلنمون کنیم خو
صدای شکستن چویل و آب شدن برف ها و قهقهه کبک های دری

چک چک چک چویل شرنگی برفو قهقهی کوگ دری نیلنمون کنیم خو
صدای شکستن چویل و آب شدن برف ها و قهقهه کبک های دری نمی گذارند که بخوابیم.(پوره، ۱۳۸۱: ۳۹)
قهقهه کوگ دری ز ک شنیدم
مو گدم کوگ خمه دیم سیس تنیدم
صدای کبک های دری را از کوه شنیدم من گفتم تو کبک خودم هستی من هم مانند کبک دم خودم را برایت تکان دادم (همان، ۴۲)
4- نتیجه گیری
محدودیت زیستگاهی و عدم مهاجرت این گونه را به شدت آسیب پذیر ساخته است. هر گونه تغییر و یا آسیب از قبیل راهسازی به داخل مناطق کوهستانی، ساخت و سازهای بی رویه و ورود دام به زیستگاه این پرنده سبب می شود تا جمعیت آن از حد کنونی کمتر شده و با خطر انقراض نسل مواجه شود.
از سوی دیگر شکار قاچاق و بی رویه در فصل بهار و اغلب با سلاح های گلوله زنی از فاصله دور و نیز افزایش جمعیت کلاغ زاغی در طی سال های اخیر و شکار جوجه های کبک دری و یا از بین بردن تخم ها توسط این پرنده از جمله عوامل دخیل در کاهش جمعیت
کبک دری در اکثر زیستگاه ها هستند.
حفاظت از زیستگاه های کوهستانی، برخورد با شکار قاچاق، جلوگیری از ورود دام بیش از ظرفیت منابع کمک بسیار موثری در حفظ نسل این پرنده شاخص خواهد داشت.
فرهنگ سازی و نهادینه کردن این اصل که کبک دری در زیستگاههای طبیعی و کوهستانی زیباست نه به صورت نمونه های شکار شده و بی جان در کلکسیون های شخصی بسیار مهم است.
حفاظت از زیستگاهها، برخورد با قاچاقچیان و جلوگیری از ورود دام بیش از ظرفیت و منابع کمک بسیار مهمی در حفظ نسل این پرنده نایاب خواهد بود.
کاهش جمعیت کبک دری لزوم حفاظت از نسل این پرنده نادر وارزشمند را بیش از پیش ضروری کرده است برنامه ریزی برای حفظ گونه های موجود و نیز تکثیر نسل این پرنده یکی از راههای افزایش جمعیت گونه کمیاب و نادر است.
درهر حال، با توجه به خطر انقراض نسل اين پرنده زيبا و کمياب، وجود مناطق حفاظت شده و شکار ممنوع، لزوم برنامه ريزي و تلاش جدي تر مسئولان محيط زيست براي افزايش نسل اين پرنده نادر و نماد حيات وحش استان چهارمحال و بختياري، بيش از پيش احساس مي شود.
* چويل بر وزن طويل، گندمي است خوشبو با ساقه بلند و شکننده است.
