مقدمه
حفاظت از مناطقی با ضریب اهمیت بالا از لحاظ اکولوژیکی، یکی از مهم‌ترین مسائل بشر است که امروزه مورد توجه بیشتر کشورها قرار دارد. اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت(IUCN) با تعیین ویژگی‌ها و قوانین خاصی، مناطقی را تحت عنوان مناطق ششگانه مشخص کرده است و کشورها، مناطقی که دارای ویژگی‌های مشخص شده هستند را تحت حفاظت و نظارت قرار داده‌اند.
اهمیت نظارت درست بر این نواحی به قدری است که می‌توان آینده برخی گونه‌های گیاهی و جانوری در خطر انقراض را بسته به سلامت این بخش‌ها دانست.
کشور ایران نیز با دارا بودن چهار نوع از شش نوع منطقه تعیین شده و تبدیل آنها به مناطق حفاظت شده، پارک های ملی و… در تلاش برای حفظ و ترمیم بافت‌ها و گونه‌های آسیب دیده است. اما نادیده گرفته شدن قوانین و تجاوز به حریم‌های حفاظت شده، باعث شده است تا این پروژه نتواند بازدهی حداکثری داشته باشد.
امروزه به دلیل حجم زیادی از مسائل سیاسی و اقتصادی حاکم بر جهان، می‌شود گفت کشورها حداقل توجه را به مسائل محیط‌زیستی دارند و این مسئله بزودی گریبان زمین را خواهد گرفت و مشکلات فجیعی به بار خواهد آورد.
کشور ایران با 1648195کیلومتر مربع وسعت، و توپوگرافی منحصر به فرد سبب به وجود آمدن اقلیم‌های متنوع و تنوع زیستی منحصر به فردی شده است.
کشور ما میزبان بیش از 8200 گونه گیاهی، 197 گونه پستاندار، 535 گونه پرنده، 227 گونه خزنده، 21 گونه دوزیست، 160 گونه ماهی آب شیرین و 710 گونه ماهیان دریایی است. جنگل‌های هیرکانی خزری در شمال و صخره‌های مرجانی خلیج فارس در جنوب نشانگر طیف وسیعی از اکوسیستم‌ها، گونه‌ها و تنوع ژنتیکی است.
تالاب‌های ایران در سطح جهانی قابل توجه هستند زیرا هر ساله میزبان جمعیت زیادی از پرندگان مهاجر برای گذراندن زمستان هستند، یا از آنها در مسیرهای مهاجرت خود به آفریقا یا شبه قاره هند استفاده می‌کنند.
استپ‌های مرکزی آخرین خانه باقی مانده یوزپلنگ آسیایی در جهان است (Acinonyx jubatus venaticus) که به شدت در معرض خطر انقراض قرار دارد. البرز و رشته کوه های زاگرس نیز از مراکز مهم تنوع زیستی ملی هستند.
گونه‌های مشترک ایران از یک سو با جنوب آفریقا مانند یوزپلنگ، پلنگ و کاراکال، و از سوی دیگر با شمال اروپا مانند خرس قهوه‌ای، لینکس، مرال و شوکا نشان دهنده تنوع زیستی بسیار ارزشمند این محدوده جغرافیایی است.
این در حالی است فقط یک استان ایران میزبان همه گونه‌های ذکر شده است. از این رو حفاظت از گونه‌ها و اکوسیستم‌های ایران نه تنها برای مردمان ایران، بلکه در جامعه بین‌الملل هم حائز اهمیت است.
تاریخچه
در سال ۱۹۵۶ نخستین قانون حفاظت با تشکیل کانون شکار در ایران به تصویب رسید و زیربنای برنامه هدفداری را برای حفاظت از حیات وحش فراهم ساخت اما به سرعت معلوم شد که امکان حفظ حیات‌وحش بدون حفظ زیستگاه‌ها عملی نیست و پیشرفت حفاظت از حیات وحش در نگهداری زیستگاه های آنهاست و در نتیجه مفهوم زیستگاه با کنار هم گذاشتن اکوسیستم هایی تحت عنوان مناطق حفاظت شده عینیت پیدا کرد.
در سال ۱۹۶۷ سازمان شکاربانی و نظارت بر صید به عنوان یک سازمان دولتی مسئول جایگزین کانون شکار ایران شد و مفاهیم حقوقی زیستگاه های حفاظت شده را تحت عناوین پارک های حیات‌وحش و مناطق حفاظت شده روشن کرده و به تصویب رساند.
در سال ۱۹۷۲ سازمان شکاربانی و نظارت بر صید در تشکیلات جدیدی تحت عنوان سازمان محیط زیست ادغام شد و تا سال ۱۹۷۳ هشت پارک ملی و ۳۷ منطقه حفاظت شده ایجاد شد.
سازمان محیط زیست در پی استاندارد کردن تعاریف معیارهای انتخاب و مدیریت مناطق IUCN و تصویب قوانین مناسب برای آنها ویژگی‌های مناطق را در چهار طبقه کلی زیر توصیف کرد. (جدول 1)
در سال ۱۹۷۴ کلیه پارک های حیات وحش به پارک های ملی تغییر عنوان دادند و حفاظت دو طبقه جدید از اراضی را نیز تحت عنوان پناهگاه حیات وحش و آثار طبیعی ملی مدنظر قرار دادند.
دهه ۱۹۷۰ را از نظر گسترش اهمیت حفاظت محیط زیست می‌توان در همه جهان دوره طلایی توصیف کرد زیرا بسیاری از کنوانسیون های مهم حفاظت از زیستگاه‌ها، فون و فلور و میراث طبیعی و فرهنگی از سال ۱۹۷۰ تا ۱۹۸۰ به تصویب رسیدند.
تطابق مناطق چهارگانه کشور با طبقه بندی IUCN با تغییراتی که سازمان حفاظت محیط زیست در عناوین آنها جهت تفکیک اهداف مدیریتی و مختصات آنها به وجود آورد، به طور کامل میسر نشد.
برای مثال عنوان منطقه حفاظت شده عنوانی عام بوده و بیانگر هر نوع منطقه‌ای در طبقات ششگانه IUCN است. درحالیکه این عنوان عام در مناطق چهارگانه به طبقه خاصی با ویژگی های تعریف شده اختصاص یافته است که به طور عملی با هیچ یک از طبقات IUCN نمی‌تواند همخوانی داشته باشد.
در واقع طبقه منطقه حفاظت شده در مناطق چهارگانه ایران از نظر اهداف مدیریتی تفاوتی با پناهگاه‌های حیات وحش ندارد و تنها از نظر وسعت بر پناهگاه های حیات وحش برتری دارد.
از سال ۱۹۷۷ تا سال ۱۹۸۱ به علت تخریب مناطق و شکسته شدن حصار حفاظتی آنها زیستگاه‌ها و حیات وحش به شدت صدمه دیدند و تعدادی از مناطق تحت حفاظت رسمی حذف شده، و برخی نیز تغییر عنوان دادند. این روند، مناطق چهارگانه رسمی را در وضعیت بحرانی قرار داد.
از سال ۱۹۸۲ تا سال ۱۹۹۰ برای ترمیم مناطق از دست رفته یا تکمیل آنها تعدادی مناطق جدید انتخاب گردید و مناطق تحت پوشش حفاظت به هفتاد و دو منطقه به وسعت ۷.۳۶ میلیون هکتار مشتمل بر 7 پارک ملی، ۲۴ پناهگاه حیات وحش و ۳۷ منطقه حفاظت شده ارتقا یافت.
در سال ۱۳۷۷ بر اساس مصوبه شورای عالی حفاظت محیط زیست در راستای تحقق پیشنهاد کنگره بالی ۱۹۸۲ حفاظت ۱۰ درصد از جنگل‌های کشور با همکاری سازمان جنگل‌ها تا سال ۱۳۷۸ به تصویب رسید.
اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت(IUCN) منطقه حفاظت شده را اینطور تعریف می‌کند: یک فضای جغرافیایی کام تعریف شده، شناسایی شده، اختصاصی و مدیریت شده از طریق قانون یا سایر ابزارهای مؤثر، برای دستیابی به حفاظت طولانی مدت از طبیعت به همراه خدمات اکوسیستم مرتبط و ارزش های فرهنگی است.
مناطق حفاظت شده ممکن است شامل مناطق خشکی، آب شیرین یا دریایی یا ترکیبی از موارد فوق باشد.
یکی از مفاهیم کلیدی در مدیریت مناطق حفاظت شده، دسته بندی آنها است که درجه اهمیت و دامنه اقدامات مجاز را نسبت به ارزش تنوع گونه‌ای و زیستگاهی بیان می‌کند که جدول 2 دسته بندی این مناطق را در مقایسه با ایران نشان می‌دهد.
پارک ملی
مناطق طبیعی به نسبت وسیع و دارای ویژگی های خاص و اهمیت ملی به لحاظ زمین شناسی، روانشناسی، جغرافیای زیستی و چشم‌انداز‌هایی با اهداف حفظ وضعیت زیستی و طبیعی بهبود جمعیت گونه‌های جانوری و
رویشگاه های گیاهی و همچنین بهره‌برداری تفرجی به عنوان پارک ملی انتخاب می‌شود. پارک‌های ملی محل مناسبی برای فعالیت های آموزشی، پژوهشی و گردشگری در طبیعت به شمار می آیند.
به منظور حفاظت بنیادین از تنوع زیستی، ذخایر ژنتیکی، یکپارچگی اکولوژیک و چشم اندازها، فعالیت های مرتبط با بهره برداری های مصرفی و مسکونی در این مناطق مجاز نیست.
به همین دلیل برای پارک‌های ملی پشتوانه قانونی حفاظتی مستحکم تری نسبت به سایر مناطق حفاظت شده پیش‌بینی شده است.
اثر طبیعی ملی
پدیده‌ها یا مجموعه‌های گیاهی و جانوری به نسبت کوچک، جالب، کم‌نظیر، استثنایی، غیرمتعارف و غیرقابل جایگزین که دارای ارزشهای حفاظتی، علمی، تاریخی یا طبیعی باشند با هدف حفظ و حراست به عنوان اثر طبیعی ملی انتخاب می‌شوند. اقدام های حفاظتی در مورد این پدیده‌ها باید تضمین کننده پایداری بهره برداری غیر مصرفی از آنها در طول زمان باشد.
پناهگاه حیات وحش
محدوده‌هایی با زیستگاه‌های طبیعی مناسب برای جانوران وحشی که به منظور حمایت از جمعیت گونه‌های جانوری و افزایش سطح کیفیت آنها انتخاب می‌شوند. کمترین وسعت پناهگاه‌های حیات وحش باید به حدی باشد که ضمن رفع نیاز گونه‌های جانوری، پیوستگی و ارتباط متقابل واحدهای آنها را نیز تضمین کند.
این مناطق محیط‌های مناسبی برای فعالیت های آموزشی و پژوهشی به ویژه در ارتباط با جانوران وحشی به شمار می‌آید. بهره برداری های مصرفی و سازگار و همچنین فعالیت‌های گردشگری کنترل شده در پناهگاه‌ها مجاز است.
حفاظت شده
اراضی با ارزش حفاظتی زیاد با هدف حفظ و احیای رویشگاه های گیاهی و زیستگاه های جانوری انتخاب می‌شوند. مناطق حفاظت شده محیط های مناسبی برای اجرای برنامه‌های آموزشی و پژوهش های زیست محیطی به شمار می‌آیند. انجام فعالیت‌های گردشگری و بهره‌برداری مصرفی و اقتصاد متناسب با نواحی هر منطقه بر اساس طرح جامع مدیریت مناطق مجاز است.
شکار ممنوع
زیستگاه‌هایی با ویژگی‌های بارز که جمعیت جانوری آنها به دلیل شکار بی‌رویه رو به کاهش است و از این رو به حمایت نیاز دارند برای مدت محدود و به طور معمول ۳ تا ۵ سال شکار ممنوع می‌شوند. چنانچه جمعیت جانوری منطقه‌ای در این دوره ترمیم شود می‌توان آن را با توجه به سایر معیارها به عنوان یکی از مناطق چهارگانه تحت مدیریت تعیین کرد.
راهکارهای تعیین مناطق شکار ممنوع را می‌توان پشتوانه‌ای برای حفاظت از ذخایر طبیعی کشور و نوعی آزمون برای بررسی قابلیت‌های مناطق برای پیوستن به مجموعه مناطق حفاظت شده دانست.
ذخیرگاه زیست کره
مفهوم ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره که در سال ۱۹۷۴ در برنامه انسان و کره مسکون مطرح شد و در سال ۱۹۷۶ شبکه ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره به اجرا گذاشته شد.
تا سال ۱۹۹۵ تعداد ذخیره‌گاه ها به ۳۲۴ منطقه در ۸۰ کشور افزایش پیدا کرد. ذخیره گاه‌های زیست‌کره نخستین مناطقی هستند که بر اساس رویکردهای انعطاف‌پذیر حفاظت، اساس تعاون همیاری و مشارکت مردمی را در دستور کار خود قرار می دهند تا شیوه مدیریت دموکراتیک تری را به تجربه بکشند.
ذخیره‌گاه زیست‌کره از طریق حفاظت منابع ژنتیک به صورت درجا در هسته های طبیعی، از طریق پژوهش‌های علمی و پایش زیست محیطی بر اکوسیستم ها، آموزش و تربیت نیروی انسانی و همینطور مشارکت مردمی در مدیریت ذخیره گاه ها و سپرهای ضربه‌گیر تبادل اطلاعات علمی و تجربه های بین مناطق شبکه که صد در صد نه تنها مدیریت خردمندانه اعمال کنند بلکه سهم موثری در توسعه پایدار داشته باشند.
شبکه ذخیره گاه‌های زیست‌کره یکی از ارکان کلیدی هدف برنامه انسان و کره مسکون برای عینیت بخشیدن به تعالی پایدار بین مقاصد متعارض حفاظت از تنوع زیستی، اعتلای توسعه اقتصادی و حفظ ارزشهای فرهنگی ذخیره گاه به لحاظ مفهومی است.
به امید روزی که این میراث گرانبها را بهتر و سالم تر از چیزی که هست تحویل آیندگان دهیم.
